Çемен Элкер çуралнăранпа 120, I Тĕнче вăрçи пуçланнăранпа 100 çул çитрĕ. 1914 çулта кăна Шупашкар уесĕнчен 5507 çынна вăрçа янă. 1915 çулхи апрелĕн 1-мĕшĕнчен пуçласа 1916 çул вĕçлениччен Козьмодемьянск уесĕнчен 8297 çынна çар ретне илнĕ.
Окоп чавнă çĕрте
Çемен Элкере ăнсăртран аса илмерĕмĕр. Унăн вăрçă вăхăтĕнчи шăпи Атăлъял ялĕнчи Филиппа Егор Матюшкинсен, пиччĕшĕпе шăллĕн, шăпипе тачă çыхăннă. 1897 çулхи шутлав тăрăх, Козьмодемьянск усĕн Сĕнтĕр вулăсне кĕрекен Атăлъялĕнче 254 çын пурăннă. Вăрçă пуçланнă тĕле Иванпа Марфа Матюшкинсен çемйинче 2 ывăлпа 2 хĕр пулнă. 1914 çулхи кĕркунне 24 çулти Филипп Матюшкина çар ретне илнĕ. Кăшт каярах 20 çулти Егора патша çарне кайма ят тухнă. Ăна Йĕпреç районĕнчи Пысăк Упакассинче кун çути курнă Çемен Элкерпе пĕр кунра салтак шинелĕ тăхăнтартнă. Кун пирки вăл «Вутпа çулăм витĕр» романра уçăмлă çырса кăтартнă. Çамрăксене Йĕпреç урлă пуйăспа кăнтăралла илсе кайнă. Пенза кĕпернинчи Мокшанск хулинче çамрăк салтаксене вăрçă вăрттăнлăхĕсене 5 эрне вĕрентнĕ. 1915 çулхи апрелĕн 6-мĕшĕнче вĕсене пуйăс çине лартса янă. Пуйăс 2 эрнерен Львов хулине илсе çитернĕ.
Кайран вара Карпат тăвĕсен çывăхĕнче чăваш салтакĕсене тĕрлĕ ротăпа полкра çапăçма пÿрнĕ. Çемен Элкер Литва полкĕн 13-мĕш ротинче пулнă. «Сан юхан шыв урлă лайăх кĕпер пурччĕ. Ăна апрелĕн 28-мĕшĕнче çĕмĕрчĕç. Çавăнпа та Сан урлă ишсе каçмалла пулчĕ… Çыран хĕррипе окопсем чаврăмăр. Чавса пĕтертĕмĕр кăна, австриецсем пире артиллерипе пеме те тытăнчĕç», – çырнă Çемен Элкер хăйĕн «Вутпа çулăм витĕр» кĕнекинче. Çав вăхăталлах Сан урлă каçса Филипп Матюшкин та çыран хĕрринче окопсем чавнă. Вăл Çĕпĕрĕн 10-мĕш полкĕн 12-мĕш рота салтакĕ пулнă. Вĕсен Германи-Австри çарне пулăшма янă чаçсемпе çапăçма тивнĕ. «Дум-дум» пуля сылтăм пĕç кăкĕнченех лекнĕ-мĕн», – çырнă малалла автор. Çапла Пысăк Упакасси çамрăкĕ 1915 çулхи майăн 5-мĕшĕнче аманса тыткăна лекнĕ.
Филипп Матюшкин 1916 çулхи июлĕн 5-мĕшĕнче Козьмодемьянск уесĕн çар начальникĕ патне янă çыруран: «Çар ретĕнче пулнă вăхăтра Сан юхан шыв хĕрринчи Краковец хули тăрăхĕнчи çапăçусемшĕн мана 10-мĕш Çĕпĕр полкĕн 12-мĕш рота командирĕ Лавренец 1915 çулхи майăн 18-мĕшĕнче çапăçури паттăрлăхшăн Георгий хĕресне илме тавăç тăратнă, анчах наградăна вăхăтра илме май килмен. Мĕншĕн тесен 12-мĕш рота тăшман атакăланипе Краковецран 20 çухрăм чакнă. Çав вăхăтра манăн сылтăм урана сыпăкран çÿлерех амантрĕç». Аманнă хыççăн ăна çапăçу хирĕнчен уйрăм пуçлăхĕ ытти салтакпа пĕрле 12 çухрăма яхăн йăтса тухнă. Анчах отделени пуçлăхĕпе салтаксем хăйсем те аманнине пула урăх çĕклесе каяйман, хăварнă. Ăна 1915 çулхи июнĕн 7-мĕшĕнче австриецсем тыткăна илнĕ.
Çăнăх шÿрпи – кун каçма
Чăваш каччисем те нумаййăн пулнă тыткăнра. «Австрирен яракан инвалидсене пурне те Терезиенштадт лагерьне пухса хупнă. Российăна Германипе Швеци урлă ăсатмалла. Австрипе Германирен яракан вырăс инваличĕсем вырăнне çав вăхăтрах Российăран нимĕç инваличĕсен пырса тăмалла», – çырнă Çемен Элкер. Сăмах май, Терезиенштадт (халĕ Чехи çĕршывĕнче) лагерĕнче II Тĕнче вăрçинче фашистсем еврейсен геттине туса хунă. Унта пĕтĕмпе 140 пин çынна тытнă, вĕсенчен 33 пинĕ çавăнтах вилнĕ. 1945 çулхи майăн 9-мĕшĕнче Совет çарĕсем Терезин лагерьне ирĕке кăларнă. 1996 çултанпа унта 2 музей йĕркеленĕ, Чехири холокостпа Терезинри тыткăнра асапланнисене асăннă мемориалсене уçнă. 1915 çулхи мартăн 30-мĕшĕнчен пуçласа майăн 5-мĕшĕччен пулать çав лагерьте Çемен Элкер. «Ку уйăх маншăн выçлăхлăхпа халиччен Австрире тÿссе курнă выçлăхсенчен пуринчен те ирттерекен чи усал вăхăт пулса тăчĕ», – çырнă автор, – «Çын пуçне кашни кун 250 грамм çăкăр. Кăнтăрлапа каçхине çуршар миска çăнăх шÿрпи… 2 хут чус хăминчен çапса тунă вăрăм бараксенче кашнинчех 2-шер хутлăн сарнă 2 рет нар сакки. Нарсем çинче çумма-çумăн сарса хунă улăм тÿшексем».
Çемен Элкер Филипп Матюшкинпа тĕл пулни çинчен «Вутпа çулăм витĕр» кĕнекинче çапла çырса кăтартнă: «Имшеррĕн пуплешсе ларакан инвалидсем, салху пит-куçĕсене кăшт йăлкăштарса, мана тĕллесе илчĕç. Вĕсемпе пуринпе те мана Кĕркури хăех паллаштарать: «Ак ку – Чикме уесĕсем… Хурамакасси пасарĕ патĕнчи Атăлъял чăвашĕ – Матюшкин Хĕлип»,– тет вăл мана, пĕр ури çĕмĕрĕлсе кĕскелнĕ пĕчĕк сарă çын çине кăтартса». Матюшкинпа тата пĕрле ларакан чăвашсемпе, уйăх хушшинче кашни кунах тĕл пулса вăрçă, ялти йывăр пурнăç çинчен калаçнă. Апрелĕн юлашки кунĕсенче лагерьте Кĕркури, Матюшкин тата вăл, пурĕ виççĕн, тăрса юлнă. Вăл тепĕр кунне Кĕркурипе (хушаматне палăртман) Матюшкина та ăсатса ярать.
Филипп шăллĕ, Егор Матюшкин вара вăрçăра Георгий хĕресне тивĕçнĕ, Граждан вăрçине хутшăнса хăрах урасăр таврăннă. 1950 çулсенче тунă сăн ÿкĕрчĕксенче Филиппа Марфа Матюшкинсене куратпăр. Туслă çемье 5 ача: 2 ывăлпа 3 хĕр пăхса çитĕнтернĕ. Ывăлĕсем, ашшĕ пекех Тăван çĕршывăн Аслă вăрçи пуçлансан нимĕçсемпе çапăçма тухса кайнă. Анчах каялла таврăнайман. Районти Асăну кĕнеки çинче: «Иван Матюшкин рядовой, 1943 çулхи июнь уйăхĕнче хыпарсăр çухалнă. Василий Матюшкин рядовой 1944 çулхи мартăн 7-мĕшĕнче вилнĕ. Ăна Хмельницкий облаçĕнчи Красиловски районĕнчи Чапаевка ялĕнче пытарнă», – тесе çырнă. 1950 çул вĕçĕнче, халĕ те сыхланса юлнă çурта, хăйĕн вăрçăри юлташĕ патне Çемен Элкер хăнана килсе кайни çинчен пĕлтерчĕç тăванĕсем. Халĕ, çуртпа хуçалăха Ольга хĕрĕн Валера ывăлĕпе 3 хĕрĕ тата унăн мăнукĕсем тытса тăраççĕ. Егор Матюшкин 78 çул пурăнса Агриппина мăшăрĕпе 4 ывăлпа 1 хĕр пăхса çитĕнтернĕ.
Николай Смирнов, Атăлъял